Minister Van Gennip vraagt zich af hoeveel schijnzelfstandigen er zijn. Een poging tot een antwoord.

In februari stelden ambtenaren van het Minister van Sociale en Werkgelegenheid een nota op voor de dan nog kersverse minister Karien van Gennip (CDA). Onderwerp: startinzet en planning kwalificatie zzp en handhaving.

Een nota met een hoge informatiedichtheid, zo schrijft de minister in de kantlijn. Het stuk, met de opmerkingen van de minister erbij, werd eerder openbaar gemaakt.

Onder het kopje ‘analyse en context kwalificatie problematiek’ schrijven de ambtenaren: “inmiddels zijn er relatief veel werkenden op de Nederlandse arbeidsmarkt waarvoor geldt dat zij als schijnzelfstandigen werken.”

De minister vroeg zich bij die paragraaf af ‘hoeveel’ schijnzelfstandigen er eigenlijk zijn? Gezien het feit dat de aanpak schijnzelfstandigheid het politieke debat over zzp’ers al jaren domineert, is dat natuurlijk best een heel interessante vraag.

Helaas weten we niet welk antwoord de minister van haar ambtenaren heeft gekregen. We vinden daar ook niets over terug in brieven van de Minister aan de Tweede Kamer die vlak voor de zomer verstuurd zijn. Over die brieven praat de minister woensdag 5 oktober met de Kamercommissie Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Gezien het ontbreken van een officieel antwoord doe ik zelf maar een poging.

Uitsplitsing groep zelfstandigen

Wat een antwoord lastig maakt, is dat we natuurlijk niet heel scherp hebben gedefinieerd wanneer de werkrelatie tussen een werkverschaffer en een werkende nu wel of niet gezien kan en mag worden als ‘werken buiten dienstbetrekking’. De regels daaromtrent liggen niet wettelijk vast en moeten opgemaakt worden uit niet altijd even eenduidige jurisprudentie. Een richtlijn van de Belastingdienst hierover (zie hier) geeft niet meer dan een richting van een antwoord.

Maar goed, het gaat dus in ieder geval om de groep werkenden die als zelfstandige werkt, zonder personeel. Dat is 13% van de beroepsbevolking. Vervolgens moeten we kijken naar de groep daarbinnen die ‘eigen arbeid’ levert, in plaats van producten verkoopt. Dat is ongeveer driekwart van alle zzp’ers. Dan houden we dus 10% van de beroepsbevolking over.

Ze moeten vervolgens ‘eigen arbeid’ leveren ze aan organisaties, niet aan particulieren. Zo houden we iets minder dan de helft (48%) van alle zzp’ers over, 6,3% van de beroepsbevolking.

Ondernemer of werknemer?

De groep zzp’ers die zakelijke diensten levert, kan je weer uitsplitsen in twee groepen.

Een deel levert korte diensten: opdrachten van een paar uur, een paar dagen, of wat meer en dan verdeeld over het jaar. Ze hebben dus ook een grote groep verschillende opdrachtgevers en werken in de regel vanaf een eigen werkplek. Een deel doet langere opdrachten, werkt vaak wel bij de opdrachtgever op kantoor en heeft per jaar dus maar 1 tot 3 opdrachtgevers. Die groep noemen we ook wel zelfstandig interim-professionals.

Als je korte opdrachten doet en (dus) veel opdrachtgevers hebt, ben je dan per definitie geen schijnzelfstandige? Nu, daar lopen de meningen nog wel over uiteen. Puristen onder de arbeidsrechtdeskundigen zeggen dat je ook als werknemer gezien kan of moet worden wanneer je als zelfstandige maar één dag bij iemand werkt en daar er dan nadrukkelijk ‘gezag’ wordt uitgeoefend.

Opinie Advocaat-Generaal Hoge Raad

Maar in de praktijk zullen rechters vaak ook de totale context meenemen. Dus of iemand meerdere opdrachtgevers heeft en zich ook als ondernemer presenteert, weegt zwaar in de beoordeling.

Overigens zijn dat nu net elementen die in de huidige versie van de webmodule ontbreken. Daarbij sluit de uitkomst van de webmodule (‘mag ik iemand inhuren als zelfstandige?’) niet per se aan bij de uitkomsten van een andere webmodule van de Belastingdienst (‘ben ik een zelfstandige?’).

Interessant in deze context is het advies van de Advocaat-Generaal (AG) in aanloop van een uitspraak van de Hoge Raad over Deliveroo. Daarin heeft de AG een opmerkelijke opinie over een wat verwarrende situatie: kan je momenteel, onder dezelfde omstandigheden, tegelijk werknemer en ondernemer zijn? Dat kan niet, vindt de AG. Als je werknemer bent, kan je niet ook ondernemer zijn. En andersom: wie voldoet aan de criteria van ondernemer, kan –  in dezelfde situatie – niet ook als werknemer gezien worden.

Kortom: heel zuiver is het niet, maar we kunnen er wel van uitgaan dat wie veel opdrachtgevers heeft en korte opdrachten doet, in de regel geen schijnzelfstandige is. Let wel: het argument van bijvoorbeeld Uber dat de opdrachtgevers de particulieren zijn die de chauffeur via de app inhuren, is steeds door rechters van tafel geveegd. Ze vinden Uber zelf de opdrachtgever.

Interim-professionals aparte groep

We houden dus de groep ‘interim-professionals’ over. Zelfstandigen die ingehuurd worden voor wat langer lopende opdrachten, vaak zo goed als fulltime en dus een beperkt aantal opdrachtgevers per jaar hebben.

Het gaat hierbij om naar schatting 240.000 zzp’ers, 1-op-de-5 van alle zzp’ers, 2,7% van de beroepsbevolking. Denk aan de interim-managers verantwoordelijk voor grote veranderopdrachten, IT’ers verbonden aan een specifiek project. Marketingprofessionals die ingehuurd worden om een grote campagne te voeren. Maar ook de zwangerschapsvervangingen (veel onder HR), zzp-bouwvakkers die ingezet worden bij grote projecten en verpleegkundigen die gaten in roosters opvullen.

Deels worden ze ingehuurd vanwege echt hun specifieke, unieke expertise, deels vanwege ‘piek of ziek’ of gewoon voor het tijdelijk invullen van openstaande vacatures.

Het is van de vier groepen zzp’ers de kleinste groep. Het is – zo blijkt uit een ZiPconomy-analyse van CBS/TNO onderzoeken onder zelfstandigen – wel de snelst groeiende groep zelfstandigen (zie hier).

Schijnzelfstandig volgens de webmodule

Soms is het daarmee ook gelijk duidelijk dat iemand geen schijnzelfstandige is. Maar soms zullen hier de twijfels beginnen. Kan zo’n opdracht nu wel of niet ‘buiten dienstbetrekking’ gedaan worden?

Om daar uitsluitsel over te geven is dus de webmodule bedacht. In de pilotfase vulde een flink aantal opdrachtgevers hun opdrachten in. De helft van hen kreeg het oordeel ‘kan niet buiten dienstbetrekking.’

Het is wat ongenuanceerd (maar we hebben niet beter): dan zou je dus kunnen stellen dat dat geldt voor de hele groep van zzp’ers die langere opdrachten doet. Dan kom je op 120.000 zzp’ers, 10% van de zzp’ers, 1,3% van de beroepsbevolking.

Nu valt er best nog het nodige af te dingen op deze redenering. Werkenden die af en toe als zzp’er werken (via bijvoorbeeld een platform) zitten niet in het totaal van 1,1 mio zzp’ers. De webmodule bekijkt – zoals gezegd – momenteel niet of iemand al langdurig onderneemt, en daarmee is hij wellicht ook te streng (Minister Koolmees wilde graag een ‘ventiel’ in de webmodule zodat evidente situatie van zelfstandigheid toch een positief oordeel kreeg. Een verzoek dat door ambtenaren niet werd opgepikt, zie hier).

Dus het is misschien beter om te zeggen dat dat getal van 120.000 in deze situatie de bovengrens is.

Kwetsbare zelfstandigen

Daarbij nog opgemerkt dat het gros van die 120.000 overigens zelf van oordeel zullen zijn dat ze helemaal geen werknemer (willen) zijn. Immers, als je het hebt over de groep ‘kwetsbare zelfstandigen’, dus met een laag ‘verdienvermogen’ en/of een kleine onderhandelingsmacht over hun tarief: die zitten nu juist vooral in de andere groepen zzp’ers. Zij verkopen vaak producten of diensten aan particulieren. Dat zijn groepen die niets hebben aan een strengere handhaving op schijnzelfstandigheid. En ook niet aan de ondergrens van 35 euro per uur bij inhuur, zoals het Kabinet – op advies van de SER – wil.

Minister Van Gennip praat 20 oktober met de Tweede Kamer over haar visie omtrent de aanpak van schijnzelfstandigheid. Eind van het jaar komt ze dan met concrete plannen. Dat wordt het ook tijd dat de politiek kleur gaat bekennen. Wat is nu het urgente probleem binnen de zzp-markt? Welke regels gaan die oplossen? Welke ruimte heeft een werkende om zelf een gewenste contractvorm te kiezen?