Nederlandse arbeidsmarkt onder de loep: inzichten uit de Preadviezen 2025

De Nederlandse arbeidsmarkt lijkt op het eerste gezicht gezond: sinds 2018 ligt de werkloosheid onder de vijf procent. Toch zijn er serieuze uitdagingen, zoals lage productiviteitsgroei en kwetsbare groepen die moeilijk aan werk komen. Dat concluderen Pieter Gautier en Paul Muller (UvA) in de Preadviezen 2025 van economenvereniging KVS op Economisch Statistische Berichten (ESB). Hun bijdrage zoomt in op de rol van flexwerk, ontslagbescherming, migratie en mobiliteit om de arbeidsmarkt toekomstbestendig te maken.

Flex meer vast, vast meer flex

De discussie over flexwerk staat hoog op de agenda. Het wetsvoorstel Meer zekerheid flexwerkers, dat vlak voor de val van het kabinet-Schoof bij de Tweede Kamer werd ingediend, beoogt tijdelijke contracten minder flexibel te maken. Zo zouden nulurencontracten vervangen worden door contracten met een minimum en maximum aantal uren, de keten van tijdelijke contracten verlengd worden van zes maanden naar vijf jaar, en uitzendkrachten dezelfde arbeidsvoorwaarden krijgen als vaste medewerkers.

Nederland kent volgens de OESO relatief weinig bescherming voor flexwerkers, terwijl vaste contracten juist goed zijn beschermd. Dit verklaart volgens Gautier en Muller, waarom het aandeel tijdelijke contracten in Nederland in 2024 meer dan twee keer zo hoog was als het OESO-gemiddelde van elf procent. Tegelijkertijd stijgt sinds 2017 het aantal vaste contracten, vooral door krapte op de arbeidsmarkt en het aantrekken van werknemers met betere arbeidsvoorwaarden.

• Lees ook: Kamer stelt kritische vragen over de Wet Meer Zekerheid flexwerkers

Ontslagbescherming: dubbel effect

Ontslagbescherming beïnvloedt werkloosheid op macroniveau nauwelijks, maar wel de dynamiek tussen werk en werkloosheid. Strenge bescherming kan werkgevers terughoudend maken bij het aannemen van nieuw personeel, vooral kwetsbare groepen zoals jongeren en migranten.

Ook heeft ontslagbescherming volgens de auteurs een effect op productiviteit. In landen met strikte regels duurt het langer voordat werknemers en banen optimaal gematcht zijn. Innovatie en de inzet van risicovolle technologieën worden ontmoedigd omdat het moeilijker is te stoppen met een project en personeel elders te plaatsen. Bovendien investeert flexwerkpersoneel minder vaak in bedrijfsspecifieke kennis en vaardigheden, waardoor productiviteit lager blijft. 

Een sterke tweedeling tussen vast en flex kan daarnaast leiden tot ‘verkeerde banen’: mensen blijven langer in een baan zitten die niet goed bij ze past. Immers: een nieuwe baan begint meestal met een tijdelijk contract en het is dus onvoordelig om een reeds bestaand vast contract op te geven. 

Hoogopgeleide migranten als productiviteitsmotor

De krapte op de Nederlandse arbeidsmarkt vraagt om extra mensen. Hoogopgeleide migranten spelen hierin een belangrijke rol. Sinds de jaren zestig stimuleert Nederland de instroom via belastingvoordelen zoals de zogeheten dertigprocentsregeling. Onderzoek toont dat deze regeling effectief is: vereenvoudiging van de regeling door de invoering van een inkomensondergrens in 2012 leidde tot een toename van migranten met midden- tot hoge inkomens, terwijl versobering in 2019 de instroom weer deed afnemen.

Kritiek op de regeling richt zich op solidariteit binnen de EU en mogelijke concurrentie tussen lidstaten. Een mogelijke oplossing is om de regeling exclusief te richten op migranten van buiten de EU, waardoor een ‘race-to-the-bottom’ wordt voorkomen.

• ZiPtalk: ‘Door het taboe op arbeidsmigratie doet de BV Nederland zichzelf tekort’

Kwetsbare groepen en arbeidsongeschiktheid

Tijdelijke contracten en precaire arbeid hangen samen met hogere kans op ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid. Bij jongeren met psychische problemen en flexibele contracten leidt dit tot een sterke toename van WIA-instroom. Het is niet zo dat werknemers met een slechte gezondheid vaker een tijdelijk contract krijgen of dat tijdelijke contracten de kans op ziekte vergroten. Het probleem lijkt te liggen in het gebrek aan begeleiding tijdens de ziekteperiode: omdat het contract tijdens ziekte meestal afloopt, blijft de werkgeversrol beperkt en stagneert re-integratie. Juist binnen beroepen waar relatief weinig vacatures beschikbaar zijn, is de kans op een WIA-aanvraag groter. 

Het recente adviesrapport Toekomst van het arbeidsongeschiktheidsstelsel (OCTAS, 2024) benadrukt dat werkgevers een cruciale rol spelen bij het voorkomen van instroom in de WIA. Waar mogelijk moet het voor werkgevers eenvoudiger worden om mensen met een beperking in dienst te nemen. Door aangepast werk en re-integratie te faciliteren, kunnen werkgevers arbeidscapaciteit behouden. Preventieve maatregelen, zoals een gezonde werkomgeving, verkleinen de kans op langdurige uitval.

Beroepsmobiliteit: kansen voor flexwerkers

Veranderingen op de arbeidsmarkt, zoals energietransitie, vergrijzing en technologische ontwikkelingen als AI, maken beroepsmobiliteit belangrijker dan ooit. Zelfs op een krappe arbeidsmarkt bestaan er nog kansarme beroepen en kwetsbare groepen. Levenslang ontwikkelen en mobiliteit tussen sectoren zijn essentieel, maar gebrek aan informatie vormt een barrière. Digitale arbeidsmarktinformatie en aanbevelingssystemen kunnen hierbij helpen. Werkzoekenden kunnen gericht vacatures vinden en beter inschatten welke overstap kansrijk is. De kern is dat één maatregel niet alle problemen oplost. Belangrijk is dat ondersteuning specifiek gericht is op kwetsbare groepen: langdurig werklozen, mensen met een beperking of werkzoekenden in aflopende sectoren, zo besluiten de twee wetenschappers. 

• Lees ook: Arbeidsmarktadviseur Saskia Grit (UWV): “Krapte op de arbeidsmarkt biedt ook veel kansen”

Samenvattend is recent beleid om flexibele contracten vaster te maken goed te verdedigen, maar maakt dit het nog wenselijker om vaste contracten minder vast te maken. Daardoor kan ook de arbeidsproductiviteit omhoog, net als door het bevorderen van kennismigratie. Door werknemers meer mogelijkheden te bieden om tijdens ziekte in een aangepaste rol weer aan het werk te gaan en werkzoekenden te ondersteunen om een overstap van kansarme beroepen naar kansrijke beroepen te maken, wordt de positie van deze kwetsbare groepen verbeterd.